ابیانه روستایی در ۴۰ کیلومتری شمال غربی نطنز، در دامنه کوه کرکس است. این روستا به اعتبار معماری بومی و بناهای تاریخی پرتنوعش از روستاهای استثنایی ایران است. ابیانه نقطه‌‏ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. در زبان محلی به ابیانه «ویوناً (Viuna) می‌گویند.»وی«(Vi) به‌معنای بید و»ویانه«(Viyane) به‌معنای بیدستان است (ابیانه در گذشته بیدستان بوده‌است). در طول زمان»ویوناً به به «ابیانه» دگرگون شده‌است.

نوشته و اثری که قدمت زمانی ابیانه را دقیقاً معلوم کند در دست نیست؛ ولی قدمت هزار و پانصد ساله را برای آن تخمین می‌زنند و آن را از کهن‌ترین زیست‌گاه‌های انسانی در حاشیه دشت کویر ایران می‌دانند. آثار و بناهای تاریخی که در ابیانه وجود دارد مربوط به دوره‌های ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجار است. این آثار نشان دهنده قدمت تاریخی این زیست‌گاه انسانی است.

شمار خانه‌های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه‏ها تماماً بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده‌است، ابیانه در وهلهٔ اول روستایی چند طبقه به‌نظر می‌آید که در بعضی موارد تا چهار طبقهٔ آن‌را می‏توان مشاهده کرد. اتاق‌های ابیانه به پنجره‌‏های چوبی ارسی مانند مجهزند و اغلب دارای ایوان‌ها و طارمی‌های چوبی پیش آمدهٔ مشرف بر کوچه‌های تنگ و تاریک‌اند که خود به صورت مناظر جالبی درآمده‌اند. نمای خارجی دیوارهای خانه‏های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده. از آنجا که در دامنه‌های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه‏های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده‌است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه‌های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه‏ها حفر شده‌اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دام‌ها و نیز آذوقهٔ زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

زندگی مردم ابیانه کشاورزی و باغداری و دامداری است که با روش‌های سنتی اداره می‌شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می‌گیرد. گندم، جو، سیب‌زمینی و انواع میوه به‌خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به‌دست می‌آید. در سال‌های اخیر قالی‌بافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به ۳۰ کارگاه قالی‌بافی در آنجا دایر شده‌است. در گذشته گیوه ‏بافی از جمله مشغله‏های پردرآمد زن‌های ابیانه بوده‌است که امروزه تا حدی متروک شده

مردم ابیانه به‌سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آن‌ها از مراکز پرجمعیت و راه‌های ارتباطی، قرن‌ها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجهٔ قدیم خود را حفظ کرده‌اند. زبان مردم ابیانه از زبان‌های ایرانی شمال غربی که البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و اکنون فقط تعداد کمی از واژه‌های اصیل پهلوی در گویش آنان شنیده می‌شود. لباس سنتی آن‌ها، هنوز هم میان آن‌ها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان می‌دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچهٔ سیاه(دوید) و در زن‌ها پیراهن بلندی از پارچه‏های گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زن‌های ابیانه معمولاً چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند.

قدیم‌ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده‌ای است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته‌است. آتشکده ابیانه را نمونه‌ای از معابد زردشتی دانسته‌اند که در جوامع کوهستانی ساخته می‌شد. اثر تاریخی دیگر این روستا مسجد جامع آن و قدیم‌ترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبت‌کاری آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده‌است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ هـ. ق. نوشته شده‌است که مربوط به دوره ایلخانان است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره‌ای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲هـ. ق. مشاهده می‌شود. روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم بوده‌اند؛ و زیارتگاه دیگر ابیانه هینزا نامیده می‌شود.

ابیانه سه قلعه دارد که عبارتند از:

۱- پال همونه یا تخت‌هامان که در جنوب غربی ابیانه قرار دارد و متعلق به محله بالا و یوسمون است. این قلعه حدود ۲۰۰ سال پیش ساخته شده‌است. و سند ساخت آن نیز وجود دارد. در این سند سهم افراد در ساخت قلعه مشخص شده‌است.

۲- هرده که در شمال شرقی روستا قرار دارد و به محله هرده تعلق دارد.

۳- پاله که در شمال غربی روستا قرار دارد و به محله پل تعلق دارد. این قلعه‌ها مربوط به دوره‌های یاغیگری بوده که مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی‌های محلی ساخته‌اند و در آن به نوبت کشیک می‌داده‌اند.

زیارتگاه هینزا این زیارتگاه در جنوب شرقی ابیانه در دره باریکی قرار دارد. در دل صخره‌های این دره، تو رفتگی وجود دارد که ساختمان امامزاده در جلوی آن ساخته شده‌است، و تو رفتگی نیز همانند غاری، جزیی از ساختمان زیارتگاه شده‌است. ظاهراً این زیارتگاه مربوط به بی بی زبیده خاتون، بنت موسی بن جعفر (ع) است. اهالی عنوان می‌کنند که بی بی زبیده خاتون تحت تعقیب بوده و مردم ابیانه وی رادر این اتاقک پناه داده، سپس به روستای هنجن برده‌اند. در هنجن نیز زیارتگاه بزرگی متعلق به ایشان ساخته شده‌است. زیارتگاه هینزا در واقع گذرگاه بی بی زبیده خاتون است. برخی نیز عنوان کردند که این زیارتگاه مربوط به زمان آناهیتا است. طبق باور مردم این مکان معجزه نما است و در آن مراسم خاصی برگزار می‌شود.